Βρετονικός κύκλος

Με τον τίτλο αυτό είναι γνωστή η συλλογή θρύλων και αφηγήσεων που αναφέρονται στον μυθικό βασιλιά Αρθούρο και στη στρογγυλή τράπεζά του, μία ομάδα ευσεβών πολεμιστών που τηρούσαν αυστηρά τους νόμους της τέλειας ιπποσύνης. Η ιστορική ύπαρξη του βασιλιά, που κατά τον 6ο αι. μ.Χ. φέρεται ως υπερασπιστής του γαλλικού εδάφους από τις εισβολές των Αγγλοσαξόνων, αμφισβητείται. Τα πρώτα κείμενα του κύκλου του Αρθούρου πρέπει να αναζητηθούν στις παραδόσεις και στα τραγούδια των βρετονικών χωρών, τόσο στη Μεγάλη Βρετανία (Κορνουάλη και Ουαλία) όσο και στη γαλλική Βρετάνη και στην Αρμορική, δηλαδή σε κελτικές περιοχές. Το όνομα του Αρθούρου εμφανίζεται γύρω στο 820 σε ένα λατινικό χρονικό του Άγγλου Νενίου, που χαρακτηρίζει τον βασιλιά αυτόν dux bellorum (αρχηγό πολέμων) και τον εκθειάζει ως νικητή των Σαξόνων σε δώδεκα μάχες. Η πρώτη όμως αξιόλογη συλλογή μύθων για τον Αρθούρο είναι η Ιστορία των βασιλιάδων της Βρετανίας (Historia Regum Britanniae,1135) του Τζέφρι Μόνμοθ (1110-1155;), που μεταφράστηκε και διασκευάστηκε σε οκτασύλλαβους στίχους από τον κληρικό Ροβέρτο Γουέις (1100-1172) του Τζέρσεϊ, ο οποίος έγραψε Το Μυθιστόρημα του Βρούτου (Roman de Brut) ή Ιστορία των Βρετόνων (Geste de Bretons, 1155). Μεταξύ του 12ου και του 13ου αι. οι θρύλοι του Β.κ. γίνονται όλο και περισσότερο γαλλικό ποιητικό υλικό, από το οποίο άντλησαν οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στο μεταξύ, βαθμιαία, το βρετονικό χρώμα, το οποίο είχε υιοθετήσει από την αρχή λόγω τοποθεσιών και προσώπων, εξελίχθηκε σε ποιητική μανιέρα. Οι ιστορίες του Β.κ., που τα ουσιώδη στοιχεία τους βρίσκονται στο έργο του Τζέφρι Μόνμοθ, αποτέλεσαν τέσσερις άλλους επιμέρους κύκλους με άλλα πρόσωπα και θέματα, τον Μέρλιν, τον Λανσελότο, τον Γκράαλ (άγιο δισκοπότηρο) και τα κατορθώματα ή τον θάνατο του Αρθούρου. Στη συνηθισμένη πια μορφή των διπλών οκτάστιχων προστέθηκαν τώρα και πεζά κείμενα. Μερικές ιστορίες, που αρχικά αναπτύχθηκαν αυτόνομα (όπως του Τριστάνου και της Ιζόλδης), περιλήφθηκαν αργότερα στον Β.κ., ο οποίος εμπλουτίστηκε έτσι με αναρίθμητες βιογραφίες και διηγήσεις κατορθωμάτων διαφόρων ιπποτών και τελικά με άλλους θρύλους, όπως ο θρύλος της επιβίωσης του βασιλιά Αρθούρου, ο οποίος εξακολουθούσε να διατηρεί αυλή, περιβαλλόμενος από τους καλύτερους ιππότες του, στο μυθικό νησί Άβαλον, που οι Ιρλανδοί και οι Ουαλοί το θεωρούν κάτι σαν τα δικά μας Ηλύσια Πεδία. Με τις αλλεπάλληλες επεξεργασίες, ο Β.κ. ξεπέρασε τα όρια του στενά ιπποτικού κόσμου και περιέλαβε υψηλές και παγκόσμιες αξίες, ηθικές και θρησκευτικές, όπως συνέβη ιδιαίτερα με τον θρύλο του Γκράαλ. Μεταξύ των πρώτων Γάλλων ποιητών που επεξεργάστηκαν θέματα του Β.κ. πρέπει να αναφερθεί η Μαρί ντε Φρανς, που συνέθεσε lais (λέξη κελτικής καταγωγής που σήμαινε μία ιδιαίτερη μορφή λυρικού ποιήματος) με θέματα ποικίλης προέλευσης, ανάμεσα στα οποία και στοιχεία από τις βρετονικές λαϊκές παραδόσεις. Από τα άλλα lais που χάθηκαν επέζησαν μονάχα οι τίτλοι (Merlin le Βρετονικός κύκλοςSauvage, Melon κλπ.). Ο μεγαλύτερος όμως συγγραφέας μυθιστοριών με βρετονικά θέματα κατά τον 12ο αι. είναι αναμφισβήτητα ο Κρετιέν ντε Τρουά, που έγραψε τα Έρεκ, Λανσελότος, Ιβάιν και Περσεβάλ (από τα ονόματα των πιο εξεχόντων ιπποτών)· το τελευταίο αυτό έμεινε ατελείωτο λόγω του θανάτου του ποιητή και συνεχίστηκε από άλλους. Μεταξύ των συνεχιστών του Κρετιέν είναι ο συγγραφέας των Μυθιστοριών της Βιολέτας (Roman de la Violette), Ζερμπέρ ντε Μοντρέιγ. Στα τέλη του 12ου αι. και στα πρώτα χρόνια του 13ου ανήκει ένα ποίημα με θέμα τον από Αριμαθαίας Ιωσήφ (Li romans de L’ Estoire dou Graal) και ένα απόσπασμα, με θέμα τον Μέρλιν, του Ρομπέρ ντε Μπορόν, στον οποίο αποδίδεται επίσης ένα μυθιστόρημα, το Perceval Didot. Μαζί με μία μυθιστορία σε πεζό, με τον τίτλο Perlesvaus, πρέπει επίσης να μνημονευτούν διάφορες γαλλικές έμμετρες και πεζές αφηγήσεις, όπως οι Προφητείες του Μέρλιν (Propheties de Merlin), Ο ιππότης Παπάγκ (Li chevalier dou Papague) και άλλα άγνωστων συγγραφέων. Από έναν Τριστάνο του Γάλλου τροβαδούρου Τομά, από τον οποίο δεν σώθηκαν παρά ελάχιστα αποσπάσματα, ο Γερμανός Γκότφριντ φον Στράσμπουργκ άντλησε την έμπνευσή του γράφοντας τον Τριστάνο και Ιζόλδη (Tristan und Isolde), έργο με μεγάλη ποιητική αξία που όμως έμεινε ημιτελές, ενώ ο Βόλφραμ φον Έσενμπαχ, που άντλησε από τη λαμπρή πηγή του Κρετιέν ντε Τρουά, έγραψε το ποιητικό έργο Πάρσιφαλ (Parzival), το σπουδαιότερο από τα έργα του. Στη Γερμανία, επίσης, ο Χάρτμαν φον Άουε συνέθεσε, μεταξύ άλλων, το έργο Έρεκ, βασισμένο σε βρετονικό θέμα, και ο Ελβετογερμανός Ούλριχ φον Τσατσικχόφεν τον Λανσελότο (Lanzelet). Από αυτόν αλλά και από άλλους ποιητές, που έζησαν όλοι μεταξύ των τελών του 12ου και των αρχών του 13ου αι., τα θέματα του Β.κ. αναπτύχθηκαν σε γερμανική γλώσσα με εξαιρετικό αποτέλεσμα. Μεταξύ του 1200 και του 1500 τα βρετονικά θέματα καλλιεργήθηκαν στην Ιταλία, όπου κυκλοφορούσαν στους πύργους και στον λαό θρύλοι και ιστορίες του Β.κ. που είχαν διαδοθεί από την προφορική και τη γραπτή παράδοση. Απηχήσεις τους βρίσκουμε στον Δάντη, στον Γουίδωνα του Αρέτσο και σε άλλους. Ο Ρουστικιανός από την Πίζα έγραψε γύρω στο 1230 ένα είδος ιπποτικού μυθιστορήματος στα γαλλικά, εράνισμα διαφόρων αφηγήσεων χωρίς χρονολογική σειρά, όπου κυριότερη μορφή είναι ο Μηλιάδος (Meliadus), πατέρας του Τριστάνου. Ο Ρουστικιανός έχει αντλήσει το περισσότερο υλικό του από ένα γαλλικό μυθιστόρημα άγνωστου συγγραφέα με τον τίτλο Παλαμήδης (Palamedes). Με βάση το έργο αυτό γράφτηκαν διάφορα άλλα, όπως η Στρογγυλή Τράπεζα και διάφοροι Τριστάνοι. Βρετονικό υλικό συναντούμε ακόμα και στον Ερωτευμένο Ορλάνδο του Μπογιάρντο και στον Μαινόμενο Ορλάνδο του Αριόστο καθώς και σε ένα προβηγκιανό έργο με τον τίτλο Ζοφρέ (Jaufré, 1225;) και σε μία αρχαία συλλογή ουαλοπορτογαλικών τραγουδιών. Απήχηση των θρύλων του Αρθούρου συναντούμε ακόμα και στην Ισπανία, στις αφηγήσεις της Στρογγυλής Τραπέζης (Mesa redonda), στην Ολλανδία και τις Σκανδιναβικές χώρες. Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου σε μερικές ουαλικές διηγήσεις του Mabinogion ο θρύλος του Αρθούρου καταλαμβάνει αξιόλογο μέρος τον 12ο αι., άνθησε κατά τον 14ο αι. ένα επικό ποίημα για τον Ιωσήφ από την Αριμαθαία και τον θάνατο του Αρθούρου. Κατά τον 15ο αι. ο Β.κ. βρήκε τον τελευταίο ερμηνευτή του στο πρόσωπο του Τόμας Μάλορι (πέθανε το 1471), συγγραφέα διηγήσεων σχετικά με τον Αρθούρο (Tales of King Arthur). Κατά τους νεότερους χρόνους ο Β.κ. ενέπνευσε δραματουργούς και μουσικούς, ενώ αρκεί να αναφέρουμε τα έργα Λόενγκριν και Πάρσιφαλ του Βάγκνερ. «Ο βασιλιάς Μάρκος συλλαμβάνει ξαφνικά τους δύο εραστές Τριστάνο και Ιζόλδη», μικρογραφία χειρογράφου με τον τίτλο «Roman de la Poire» (τέλη 13ου αι.). Οι περιπέτειες του Τριστάνου και της Ιζόλδης ενέπνευσαν πολλούς ποιητές και αποτελούν μία σειρά ιστοριών που αρχικά αναπτύχθηκαν αυτόνομα και περιλήφθηκαν αργότερα στον Βρετονικό κύκλο (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι). Μικρογραφία από ένα χειρόγραφο του «Περσεβάλ» (Πάρσιφαλ) (12ος αι.), του γαλλικού ποιήματος του Κρετιέν ντε Τρουά, που ανήκει στον Βρετονικό κύκλο (Βαυαρική Βιβλιοθήκη, Μόναχο).